Là một quốc gia đang phát triển nhanh chóng trong khu vực châu Á, Việt Nam phải đối mặt với sự gia tăng dân số, đô thị hóa và mật độ dân số cao ở các thành phố lớn. Cùng với đó là sự mở rộng và hội nhập sâu rộng với nền kinh tế toàn cầu và tác động của biến đổi khí hậu ảnh hưởng tới khoảng 100 triệu người. Những điều này góp phần gia tăng nhu cầu làm lạnh đối với nhiều lĩnh vực,nó cũng đóng vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế và xã hội bao gồm các ngành công nghiệp chế biến thực phẩm, đông lạnh, điện tử và dược phẩm. Tuy nhiên, sự gia tăng này cũng làm ảnh hưởngthêm tới môi trường, vì lĩnh vực làm mát là một trong những nguồn phát thải khí nhà kính (GHG) lớn nhất. Năm 2016, nó chiếm 9% tổng lượng khí thải của cả nước, thải ra 28,7 triệu tấn CO_2td (GIZ, 2019) và con số này sẽ tiếp tục tăng trong thời gian tới, nếu không có các biện pháp can thiệp hiệu quả.

Bằng cách tham gia vào các thỏa thuận quốc tế với tư cách là một thành viên có trách nhiệm, Việt Nam đã thiết lập các mục tiêu cụ thể và vạch ra các lộ trình nhằm giảm thiểu các chất làm suy giảm tầng ôzôn (ODS) và các chất làm lạnh có tiềm năng nóng lên toàn cầu (GWP) cao. Việt Nam đã trở thành một bên tham gia Công ước Vienna về bảo vệ tầng ôzôn và Nghị định thư Montreal vào năm 1994. Việt Nam đã cam kết ngừng tiêu thụ hydrochlorofluorocarbon (HCFC) vào năm 2013 và đặt mục tiêu loại bỏ 100% lượng tiêu thụ HCFC vào năm 2040. Vào tháng 9 năm 2019, Việt Nam đã phê chuẩn Sửa đổi Kigali thuộc Nghị định thư Montreal, cam kết loại bỏ dần hydrofluorocarbons (HFCs), với mục tiêu giảm 80% vào năm 2045. Do đó, các dự án về làm mát xanh sẽ góp phần rất lớn trong việc hỗ trợ Việt Nam bảo vệ môi trường và giảm thiểu biến đổi khí hậu bằng cách thay thế các công nghệ làm mát hiện có bằng các công nghệ xanh có hiệu suất năng lượng cao hơn cũng như chuyển đổi sang môi chất lạnh có GWP thấp hoặc bằng không. Theo tính toán của các chuyên gia, bằng cách thực hiện giải pháp làm mát xanh, Việt Nam có thể giảm một lượng đáng kể phát thải khí nhà kính tới 105 triệu tấn CO_2td vào năm 2050 (GIZ, 2019).

Tại Việt Nam,chuỗi lạnh thực phẩm có sự hiện diện quan trọng trong nền kinh tế với kim ngạch xuất khẩu nông, lâm, thủy sản, thủy sản đóng góp kỷ lục 53,22 tỷ USD trong năm 2022, tăng 9,3% so với năm 2021. Trong đó, xuất khẩu thủy sản của Việt Nam đạt 11 tỷ USD với mức tăng 23% so với năm 2021 do tổn thất lớn trong đại dịch COVID-19 (VASEP, 2023). Các ngành nông, lâm nghiệp và thủy sản tiêu thụ 6.593 GWh điện, chiếm 3,2% lượng điện tiêu thụ của cả nước vào năm 2019, trong đó ngành thủy sản chiếm hơn một phần ba tổng lượng điện năng tiêu thụ này. Phát thải từ sử dụng năng lượng của nông, lâm,hải sản và thủy sản chiếm 1,6% tổng lượng phát thải khí nhà kính của Việt Nam.Theo Trung tâm Thông tin Công Thương Việt Nam, quy mô thị trường logistics chuỗi lạnh thực phẩm tại Việt Nam đã tăng trưởng mạnh mẽ trong 5 năm qua, bất chấp những trở ngại không nhỏ của đại dịch Covid-19, với chỉ số tăng trưởng kép hằng năm(CAGR) đạt 14,8% trong giai đoạn 2021-2026. Kho lạnh vẫn chiếm tỷ trọng lớn trong thị trường logistics chuỗi cung ứng lạnh nói chung (bao gồm vận chuyển lạnh, kho lạnh và các dịch vụ phụ trợ khác) được dự báo sẽ đạt quy mô 600 triệu USD vào năm 2026. Mặc dù quy mô và tốc độ tăng trưởng được đánh giá là khá cao nhưng ngành lạnh thực phẩm hiện nay vẫn chưa thể đáp ứng hết nhu cầu của thị trường, dẫn đến tỷ lệ thất thoát đáng kể các sản phẩm này dao động từ 20 đến 40% bị thất thoát do thiếu cơ sở hạ tầngkho lạnh (VCCI, 2020). Sự mất mát này không chỉ ảnh hưởng đến tính bền vững kinh tế mà còn làm trầm trọng thêm tình trạng phát thải và lãng phí tài nguyên của đất nước. 

Do đó, trong khuôn khổ dự án „Sáng kiến làm mát xanh III“ do Tổ chức hợp tác quốc tế Đức (GIZ) tài trợ cho các nước đang phát triển trong đó có Việt Nam, một nghiên cứu về thị trường, tình hình sử dụng môi chất lạnh và xây dựng kế hoạch chuyển đổi các công nghệ làm mát xanhtrong các phân ngành lạnh gia dụng và bán lẻ đã được tiến hành. Nghiên cứu được thực hiện bởi nhóm nghiên cứu của TS. Trịnh Quốc Dũng, TS. Nguyễn Bá Chiến (Khoa Năng lượng Nhiệt, Trường Cơ khí, Đại học Bách khoa Hà Nội) và ThS. Trần Hồng Thanh (chuyên gia độc lập) từ tháng 10 năm 2023 đến tháng 03 năm 2024. Nghiên cứu đã được khảo sát tại hai thành phố lớn nhất của Việt nam là Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh. Đây là 2 thành phố đóng góp 20% GDP của Việt Nam, là những trung tâm kinh tế, tài chính, văn hóa, du lịch và giao thông, đại diện cho những đặc điểm kinh tế khác nhau giữa miền Bắc và miền Nam. Đây cũng là các thành phố có mật độ dân số cao nhất nên nhu cầu về thiết bị và dịch vụ điện lạnh tại đây cao hơn so với các địa phương khác. Mật độ siêu thị lớn và trung bình, đại siêu thị cũng như cửa hàng tiện lợi tại hai thành phố này khá cao, chiếm 52,4%. Tiến hành khảo sát tại hai thành phố này là đại diện cho xu hướng phân ngành lạnh quốc gia. Có thể nói, đây là nghiên cứu đầu tiên được thực hiện với phân ngành lạnh thương mại trong các cửa hàng, siêu thị bán lẻ tại Việt Nam.

Các chuyên gia đã thu thập dữ liệu về tình trạng sử dụng thiết bị và môi chất lạnh trong 172 cơ sởbao gồm đại siêu thị, siêu thị lớn và trung bình, các cửa hàng tiện lợi tại hai thành phố.Ngoài ra, các phương pháp thu thập dữ liệu khác như rà soát, phân tích tài liệu và nghiên cứu liên quan, tham vấn các cơ quan quản lý, chuyên gia, doanh nghiệp sản xuất và dịch vụ điện lạnh, tra cứu thông tin trên các website cũng được thực hiện, để đảm bảo tính chính xác của thông tin/dữ liệu thu thập. Đối với phân ngành lạnh gia dụng, dữ liệu về thiết bị lạnh đã được sử dụng từ kết quả của một số nghiên cứu khảo sát trước đó và dữ liệu về thiết bị tủ lạnh, tủ đông trên cơ sở dữ liệu của Tổng cục thống kê (Bộ Kế hoạch và Đầu tư). Sau khi phân tích dữ liệu thu thập, một số kết quả chính rút ra từ cuộc khảo sát thị trường được tóm tắt như sau:

1. Đối với phân ngành lạnh gia dụng (Tủ lạnh, tủ đông gia đình):

Thị trường lạnh gia dụng Việt Nam đang có sự tăng trưởng đáng kể, được thúc đẩy bởi sự kết hợp của các yếu tố kinh tế và xã hội. Thu nhập khả dụng tăng và tầng lớp trung lưu đang phát triển đang đưa nhiều tiền hơn vào túi của mọi người, cho phép họ đầu tư vào các thiết bị như tủ lạnh. Ngoài ra, xu hướng đô thị hóa đang chứng kiến nhiều cá nhân chuyển đến các thành phố, nơi nhu cầu lưu trữ thực phẩm thường được đáp ứng với sự trợ giúp của tủ lạnh. Nhờ đó, thị trường tủ lạnh Việt Nam dự kiến đạt giá trị 2,4 tỷ USD vào năm 2029, với tốc độ tăng trưởng ổn định 5,6%/năm.

Theo kết quả khảo sát của Tổng cục thống kê, tổng số hộ gia đình tại Việt Nam năm 2021 là 27,2 triệu hộ cả nước, khu vực nông thôn chiếm khoảng 16,7 triệu hộ và khu vực thành thị chiếm khoảng 10,5 triệu hộ. Thống kê tổng số hộ gia đình trên cả nước năm 2022 cho thấy, cứ 100 hộ thì có tới 95 hộ sử dụng tủ lạnh trong gia đình.Thiết bị tủ lạnh, tủ đôngđang được sản xuất và sử dụng trên thị trường  chủ yếu sử dụng môi chất lạnh HFC-134a (40%) và HC-600a (60%), trong đó HC-600a được sử dụng trong sản xuất thiết bị lạnh tại Việt Nam từ năm 2020. Lượng nạp trung bình đối với tủ lạnh có dung tích 350 lít đối với HFC-134a là 100 g và HC-600a là 55 g.Thị phần của các thương hiệu lạnh gia dụng trên thị trường được thể hiện hình 1:

Hình 1: Thị phần các thương hiệu tủ lạnh gia dụng tại Việt Nam

Theo số liệu của Tổng cục thống kê và Tổng cục Hải quan, số lượng tủ lạnh và tủ đông sản xuất trong nước và thiết bị lạnh xuất nhập khẩu quốc gia được thể hiện trong bảng 1:

Bảng 1: Số liệu về các thiết bị lạnh được sản xuất trong nước và xuất nhập khẩu theo năm 

Từ bảng 1 có thể thấy tỷ lệ xuất khẩu thiết bị lạnh gia dụng ngày càng tăng, trong khi tỷ lệ nhập khẩu giảm dần. Điều này là hợp lý khi mà các nhà sản xuất trong nước như Hòa Phát, Sanaky,… đã làm chủ được công nghệ sản xuất sản phẩm và thiết bị lạnh gia dụng này.

2. Đối với phân ngành lạnh thương mại (Tủ mát, tủ đông, kho lạnh siêu thị)

Trong các phân ngành lạnh thương mại, thiết bị được sử dụng chủ yếu là hệ thống lạnh độc lập (gắn vào và cắm điện) và hệ thống lạnh với cụm ngưng tụ ở bên ngoài. Hệ thống lạnh trung tâm không được sử dụng trong các siêu thị ở Việt Nam. Các nhà sản xuất tại Việt Nam hư Hòa Phát, Sanaky) chủ yếu sản xuất các thiết bị độc lập có dung tích dưới 1.000 lít, trong khi các thiết bị lớn hơn được nhập khẩu. Các hệ thống lạnh với cụm ngưng tụ cũng chủ yếu được nhập khẩu và được sử dụng bởi các đại siêu thị/ siêu thị và các cửa hàng thực phẩm lớn. Hiện nay chưa có thống kê chi tiết về số lượng thiết bị sản xuất trong nước cho các phân ngành này. Tuy nhiên, sau khi tham khảo ý kiến của các chuyên gia trong ngành và sử dụng dữ liệu nhập khẩu do Hải quan Việt Nam cung cấp, số lượng thiết bị được bán trong các phân ngành lạnh thương mại đã được ước tính trong hình 2.

Các thương hiệu của tủ mát, tủ đông trong các đại siêu thị, siêu thị lớn và trung bình và cửa hàng tiện lợi được sử dụng phổ biến là Alaska, Sanaky, Sumikura, Sanden, Carrier, Fukushima tại Hà Nội; Sanaky, Sanden, Darling, Carrier, Panasonic, Liebherr tại tp.Hồ Chí Minh. Kho lạnh thường có sẵn ở quy mô siêu thị vừa trở lên như: Go, Lotte, AEON Mall, AEON citimart, Tops Market và Winmart. Điều này là do quy mô siêu thị của khu vực và dịch vụ của họ. Ở quy mô này, các siêu thị thường có dịch vụ chế biến, chế biến các sản phẩm như thịt, cá và các loại rau quả. Do đó, việc xây dựng và lắp đặt kho lạnh tại chỗ là cần thiết.

Qua khảo sát tiến hành, các thiết bị đã qua sử dụng cho kho lạnh chủ yếu là nhập khẩu. Thương hiệu của máy nén trong các thiết bị được khảo sát bao gồm Mycom, Bitzer, Copeland, Danfoss,... Hầu hết, các thiết bị này vẫn đang sử dụng HCFC-22, R-404A và R-507C. Trong một số trường hợp, kho lạnh có thể sử dụng cùng một hệ thống ngưng tụ với tủ đông/tủ mát.

Hình 2: Thiết bị bán ra trong phân ngành lạnh thương mại

Tại Hà Nội, theo số liệu khảo sát, số lượng tủ đông sử dụng môi chất lạnh HFC-134a chiếm số lượng lớn nhất, tiếp theo là môi chất lạnh R290 và R404A.

Bảng 2: Môi chất lạnh chính dùng trong tủ đông tại Hà Nội

Dữ liệu về môi chất lạnh được sử dụng trong tủ đông ở Hà Nội cho thấy HFC-134a là phổ biến nhất, chiếm 47,7% thiết bị được khảo sát, tiếp theo là HC-290 ở mức 24,7% và HFC-404A ở mức 21,9%. Việc sử dụng đáng kể HFC-134a và HFC-404A cho thấy sự phụ thuộc vào môi chất lạnh có GWP cao, bất chấp những nỗ lực toàn cầu để giảm mức sử dụng chúng. Đáng chú ý, HC-290 làmôi chất lạnh tự nhiên có GWP thấpđang đạt được sức hút, phản ánh sự thay đổi đối với các lựa chọn thay thế thân thiện với môi trường. Tuy nhiên, HC-600a hiếm khi được sử dụng, chỉ ở mức 0,2%, có thể do lo ngại về an toàn và tính sẵn có hạn chế. Các môi chất lạnh khác như HFC-507A và HCFC-22 ít phổ biến hơn, lần lượt chiếm 3,8% và 1,8%, với HCFC-22 bị loại bỏ do tiềm năng làm suy giảm tầng ozone của nó.

Đối với tủ lạnh trưng bày, số lượng tủ mát cao nhất sử dụng môi chất lạnh HFC-404A, tiếp theo sau là HFC-134a và HC-290.

Bảng 3: Môi chất lạnh chính dùng trong tủ trưng bày tại Hà Nội

Số liệu về môi chất lạnh sử dụng trong tủ trưng bày và tủ mát tại Hà Nội cho thấy, HFC-404A được sử dụng phổ biến nhất, chiếm 57,7% số thiết bị được khảo sát, tiếp theo là HFC-134a với 22,0%. Sự hiện diện đáng kể của HFC-404A, mặc dù GWP cao, cho thấy sự phụ thuộc liên tục vào môi chất lạnh tổng hợp. Mặc dù cóxuất hiện môi chất lạnh tự nhiên, việc sử dụng các chất làm lạnh này trên tủ trưng bày vẫn còn hạn chế, với HC-290 và HC-600a lần lượt chiếm 7,2% và 2,1% thiết bị được khảo sát. HCFC-22, một chất làm lạnh đang bị loại bỏ trên toàn cầu do tiềm năng làm suy giảm tầng ozone và HFC-410A, một chất làm lạnh GWP cao khác, được sử dụng lần lượt trong 7,2% và 3,1% thiết bị. Việc sử dụng tối thiểu HFC-507A và R-744 (mỗi loại 0,3%) cho thấy việc áp dụng hạn chế các lựa chọn thay thế này.

Thành phố Hồ Chí Minh, số lượng tủ đông sử dụng môi chất lạnh HFC-404A là phổ biến nhất, tiếp theo là môi chất lạnh HFC-134a và HCFC-22.

Bảng 4: Môi chất lạnh chính dùng trong tủ đông tại Tp.HCM

Dữ liệu về môi chất lạnh được sử dụng trong tủ đông tại thành phố Hồ Chí Minh cho thấy HFC-404A được sử dụng phổ biến nhất, chiếm 26,2% thiết bị được khảo sát, tiếp theo là HFC-134a với 22,4%. HCFC-22 vẫn được sử dụng trong 17,3% tủ đông, cho thấy sự phụ thuộc đáng kể vào các chất làm lạnh tổng hợp cũ. Tuy nhiên, môi chất lạnh tự nhiên đang được sử dụng tăng lên, với HC-290 và HC-600a lần lượt chiếm 9,9% và 13,6% thiết bị được khảo sát. HFC-410A, một chất làm lạnh tổng hợp khác có GWP cao, được sử dụng trong 7,5% tủ đông, trong khi R-744, một chất làm lạnh tự nhiên, được sử dụng trong 3,1% đơn vị, cho thấy việc áp dụng hạn chế.

Theo số liệu khảo sát, số lượng tủ trưng bày và tủ mát sử dụng môi chất lạnh HFC-134a là phổ biến nhất, tiếp theo là môi chất lạnh HC-290 và HFC404A.

Bảng 5: Môi chất lạnh chính dùng trong tủ tủ lạnh trưng bày/tủ mát tại tp.HCM

Môi chất lạnh được sử dụng trong tủ trưng bày và tủ mát tại thành phố Hồ Chí Minh cho thấy HFC-134a chiếm lĩnh thị trường, chiếm 46,7% thiết bị được khảo sát. HFC-404A là chất làm lạnh phổ biến thứ hai, được sử dụng trong 16,6% các đơn vị. Mặc dù có GWP cao, các chất làm lạnh tổng hợp này vẫn còn phổ biến. Tuy nhiên, có một sự thay đổi đáng kể đối với môi chất lạnh tự nhiên, với HC-290 chiếm 28,4% và HC-600a chiếm 4,8% thiết bị được khảo sát. Việc tăng cường sử dụng HC-290, một chất làm lạnh tự nhiên có GWP thấp, làm nổi bật động thái của ngành công nghiệp hướng tới các lựa chọn thân thiện với môi trường hơn. HFC-32, một chất làm lạnh tổng hợp khác, được sử dụng trong 2,6% đơn vị, trong khi HFC-507A được sử dụng tối thiểu ở mức 0,9%.

Thông qua kết quả khảo sát từ nghiên cứu, một số kết luận được thể hiện như sau:

• Các thiết bị độc lập thường sử dụng HFC-134a, HC-290, HC-600a và hiếm khi một số thiết bị sử dụng HFC-32 (như trường hợp ở thành phố Hồ Chí Minh). Lượng nạp ban đầu của các thiết bị này phụ thuộc vào loại môi chất lạnh sử dụng và dung tích của thiết bị. Với HFC-134a, lượng nạp dao động từ 185-270g/thiết bị. Con số này là 60-100g đối với các thiết bị sử dụng HC-290 trong khi với HC-600a là 80-90g.
• Các hệ thống lạnh có cụm ngưng tụ lăp đặt bên ngoài thường sử dụng R-404A, HFC-410A, HFC-507A, HCFC-22 và một số trường hợp là R-744. Lượng nạp môi chất lạnh cho thiết bị thay đổi dựa trên công suất hệ thống và do là hệ thống mở nên không có con số cụ thể cho thiết bịnày.

Kết quả khảo sát cũng cho thấy một thực tế: Đó là tại Hà Nội, thiết bị làm lạnh thương mại chủ yếu có năng suất lạnh làm lạnh thấp hơn phù hợp với các siêu thị nhỏ và cửa hàng tiện lợi, phản ánh sự tập trung vào hiệu quả năng lượng và tối ưu hóa không gian. Tủ mát và tủ đông thường hoạt động trong phạm vi <500 W và 500-1000 W, với ít đơn vị vượt quá 1000 W. Ngược lại, Thành phố Hồ Chí Minh cho thấy sự phân bố đa dạng hơn trên tất cả các phạm vi năng suất lạnh, cho thấy một thị trường rộng lớn hơn phục vụ cho các hình thức bán lẻ khác nhau, bao gồm siêu thị và đại siêu thị. Điều này cho thấy sự đa dạng và dễ thích nghi hơn đối với phân ngành lạnh thương mại, đáp ứng nhiều nhu cầu của người tiêu dùng và môi trường bán lẻ hơn so với việc sử dụng tập trung hơn của Hà Nội trong các cơ sở bán lẻ quy mô nhỏ hơn.